Explosieve groei van onderhandelingsprocedures zonder bekendmaking: een keerpunt in het Nederlandse aanbestedingslandschap

De Nederlandse aanbestedingspraktijk staat aan de vooravond van een fundamentele verandering. Het aantal gunningen via de onderhandelingsprocedure zonder bekendmaking (OZB) is tussen 2018 en 2024 verdrievoudigd: van 510 naar 1.548. Deze toename van ruim 200% in zes jaar tijd legt een nieuwe dynamiek bloot in de manier waarop aanbestedende diensten hun inkoopproces inrichten. 

Cijfers die tot nadenken stemmen 
Waar de groei aanvankelijk geleidelijk verliep, zijn vanaf 2020 duidelijke pieken zichtbaar. Inmiddels wordt bij meer dan 12% van alle aanbestedingen gekozen voor de OZB. Dat betekent dat ruim één op de acht opdrachten wordt gegund zonder voorafgaande openbare bekendmaking, een ontwikkeling die de traditionele uitgangspunten van transparantie en gelijke kansen onder druk zet. 

Wat drijft de keuze voor OZB?
De motieven voor deze verschuiving zijn divers:

• Technische gronden: In ruim 60% van de gevallen wordt aangegeven dat slechts één ondernemer de opdracht kan uitvoeren. Dit wijst op toenemende specialisatie en technologische complexiteit in de markt.
• Geen geschikte inschrijvingen: Bij 20% van de OZB-procedures is de reden dat eerdere procedures geen geschikte inschrijvingen opleverden. Dit kan duiden op een kloof tussen vraag en aanbod, of op te specifieke eisen vanuit de aanbestedende dienst.
• Spoedsituaties: In circa 6% van de gevallen is dwingende spoed de reden, vaak ingegeven door crisissituaties waarin reguliere procedures te traag zijn. 

Sectorale trends: ICT en energie als aanjagers
De toename van OZB-procedures is niet gelijkmatig verdeeld:

• ICT-sector: Hier is de procedure populair vanwege de snelle technologische ontwikkelingen, vendor lock-in en het unieke karakter van veel IT-oplossingen.
• Energiesector: Sinds 2022 is ook hier een duidelijke stijging zichtbaar, mede veroorzaakt door geopolitieke ontwikkelingen zoals Russische sancties.
• Fysieke beveiliging: In deze sector steeg het gebruik van OZB-procedures met 82% in 2022 en 71% in 2023, vooral bij opdrachten rondom de opvang van vluchtelingen. 

Juridische kaders: OZB blijft uitzondering
De Aanbestedingswet 2012 stelt strikte voorwaarden aan het gebruik van de onderhandelingsprocedure zonder bekendmaking. Volgens het Europees Hof van Justitie mag deze alleen in uitzonderlijke gevallen worden toegepast en moeten alle gronden restrictief worden geïnterpreteerd. Bovendien geldt een transparantieverplichting: achteraf moet via TenderNed worden gemotiveerd waarom voor deze procedure is gekozen.

Gevolgen voor de markt
De sterke groei van OZB-procedures biedt aanbestedende diensten meer flexibiliteit en snelheid, maar kent ook schaduwkanten: 

• Verminderde concurrentie: Minder ondernemers krijgen de kans om in te schrijven, wat kan leiden tot marktconcentratie en mogelijk hogere prijzen.
• Innovatie versus transparantie: Complexe, innovatieve opdrachten vragen om specialistische kennis, maar botsen met het transparantieprincipe van aanbesteden.

Blik op de toekomst 
De verwachting is dat de trend zich voortzet, gedreven door technologische complexiteit, specialisatie en de behoefte aan snellere besluitvorming. Dit vraagt om verdere professionalisering van aanbestedende diensten, die hun keuzes zorgvuldig moeten motiveren en de juiste gronden moeten kunnen aantonen. Toezichthouders en politiek zullen deze ontwikkeling nauwlettend moeten volgen om de balans tussen flexibiliteit en transparantie te waarborgen.

De verdrievoudiging van OZB-procedures markeert een kantelpunt. Het is aan alle betrokkenen om te zorgen dat deze flexibiliteit niet ten koste gaat van de kernwaarden van het aanbestedingssysteem: transparantie, gelijke kansen en gezonde concurrentie.